Сиырлардағы жыныстық цикл

Шамамен 10% жағдайда анатомиялық ауытқулар аналық ірі қара малдағы бедеуліктің себебі болып табылады.

Қашарларда көбінесе жыныстық жүйенің дамымауы байқалады (гипоплазия немесе фримартинизм), әдетте гетеросексуалдық егіздердің жүктілігімен байланысты.

Сиырларда анатомиялық ауытқулар әдетте қонақүйдегі дистоцииялардан (қиындықтардан) (Қос жатыр мойны) немесе қонақүйден кейінгі асқынулардан (жұмыртқа түтігі мен жатыр мойны каналының бітелуі) туындайды.

ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛ

Әйел сүтқоректілердегі жыныстық цикл екі жыныстық аң аулау арасындағы кезең деп аталады.

Сиырлардағы жыныстық циклдің қалыпты ұзақтығы орташа есеппен 21 күнді құрайды, 18-ден 24 күнге дейін өзгереді. Қашарлардағы жыныстық циклдің ұзақтығы әдетте Сиырларға қарағанда қысқа.

Қалыпты жыныстық циклдармен қатар, тәжірибеде қысқартылған (17 күнге дейін) және ұзартылған (24 күннен астам) циклдар байқалады. Жануарларда қысқартылған циклдердің пайда болуы, әдетте, көбею функциясының жүйке – гуморальды реттелуінің бұзылуымен байланысты (кисталар, аналық бездердің гипофункционалды жағдайы). Қысқартылған цикл (15 күнге дейін) төлдегеннен кейін сиырларда бірінші және екінші аң аулау арасында болуы мүмкін. Ұзартылған циклдар, әдетте, эмбриональды өлімнен немесе жатырдағы қабыну процестерінен туындайды (кесте. 5).

Сиырлардағы жыныстық циклдердің ұзақтығы:

Продолжительность циклов, дни	Не осеменённые, %		При повторных осеменениях, %
	Сау	Жыныстық жүйенің бұзылуымен
1 - 17	2 ± 1,1	17 ± 3,2	6 ± 2,0
18 – 24	94 ± 1,9	36 ± 4,0	53 ± 4,2
26 – 35	4 ± 1,6	21 ± 3,4	12 ± 2,7
36 – 50	0	4 ± 1,6	6 ± 2,0
51 ден асс	0	22 ± 3,5	23 ± 3,5

Ұзындығы 36 – 48 күн немесе 18-ден 24-ке дейінгі сандарға еселік басқа кезеңдер аң аулаудың қате анықтамасын (өткізіп жіберуді) көрсетеді.

Жыныстық циклдің ұзақтығын санау аң аулаудан басталады. Аң аулау күні әдетте нөлдік күн болып саналады. Аң аулау орташа есеппен 16-18 сағатқа созылады. Осы уақытта аналық безде фолликуланың өсуі мен жетілуі аяқталады және фолликуладан бөлінетін эстрадиол мөлшері ең жоғары концентрацияға жетеді. Осы кезеңде сиыр екі сиырға секіргенде қозғалыссыз тұрып, басқа жануарларға өзі секіреді. Кейбір сиырлар сүтті азайтып, сүт беруді кешіктіруі мүмкін. Жыныс жолдарынан бөлінетін шырыш тұтқыр болады және тауық ақуызының консистенциясына ие болады. Вульва ісінген, шырышты қабаты қызарған. Бұл кезде сиыр қозғалмайтын рефлексті көрсетеді, аң аулаудың орташа ұзақтығы 16 – 18 сағат, бірақ оның өзгеруі өте үлкен болуы мүмкін (1,5-тен 48 сағатқа дейін). Олар өнімділікке, жануардың жасына, жыл мезгіліне, күтімге және тіпті ауа-райына байланысты. Сиырлармен салыстырғанда қашарлардың аң аулау аралығы қысқа (14 – 17 сағат).

Овуляция қозғалмайтын рефлекс аяқталғаннан кейін орта есеппен 10-14 сағаттан кейін жүреді. Овуляциядан екі күн өткен соң сиырлар мен қашарларда жыныс жолдарынан аз мөлшерде қан (метрорагия) бөлінеді. Жатырдағы қан кетулер эстроген концентрациясының күрт төмендеуі және қан тамырлары қабырғаларының сынғыштығының жоғарылауы нәтижесінде карункулярлық аймақтардағы қанмен толтырылған қан тамырларының жарылуына байланысты.

Сиырлар мен қашарлардың жыныстық циклі салыстырмалы түрде сиырлар мен қашарлардан тұрады сары дененің салыстырмалы түрде ұзақ фазасынан (лютеальды) және қысқа фолликулярлық фазадан тұрады.

Лютеальды фаза (сары дене фазасы)

Овуляциядан кейін лютеальды фаза басталады. Сары дененің пайда болуы 5 күн ішінде жүреді, содан кейін ол прогестерон бөле бастайды. Сары дененің жұмысы циклдің 16-18 күніне дейін созылады. Егер ұрықтандыру болмаса, 16-17 күннен бастап сары дене тез ери бастайды. Оның орнында дәнекер тіннің тыртығы (ақ дене) артта қалады, ол біртіндеп келесі 2-3 жыныстық циклде резорбцияға ұшырайды.

Аналық безде циклдің лютеальды фазасында фолликулалардың өсуі сары дененің жұмысымен бір мезгілде жүреді. Олар топтарда және толқынды түрде дамиды. Ірі қара малда әдетте үш толқын болады, бірақ фолликулярлық өсудің екі немесе төрт толқыны болуы мүмкін, шамамен 7 күндік аралықта. Фолликулалардың әрбір өсу толқынында бір үлкен "доминантты" фолликул (диаметрі 10 – нан 20 мм-ге дейін) және 6-7 кішірек, 5 миллиметрге дейін болады. Овуляция алдындағы доминантты фолликуланың мөлшері 12-ден 20 мм-ге дейін. Бірінші және екінші толқындардың доминантты фолликулалары резорбцияға (атрезияға) ұшырайды, ал үшінші толқындар овуляцияға ұшырайды. Фолликулалардың өсуінің бірінші толқыны екінші күннен басталады, екіншісі – 8-10 күн, үшіншісі – циклдің 16-18 күні.

Фолликулалардың өсу толқындарының саны жыныстық цикл ұзақтығының өзгергіштігін анықтайды (18-ден 24 күнге дейін). Фолликулалардың өсуінің екі толқынында жыныстық циклдің ұзақтығы қысқа (18 – 20 күн), ал үш – төрт толқын кезінде әдетте ұзағырақ (21 – 24 күн) болады.

Сары дененің резорбция кезеңінде аналық безде фолликулалардың өсуінің соңғы толқыны пайда болады және лютеальды фаза фолликулярлық фазаға өтеді.

Фолликулярлық фаза 3-4 күнге созылады. Ол дамып келе жатқан фолликулалардың әсерінен жыныс мүшелеріндегі пролиферативті процестер кешенінің үнемі өсуінен басталады және бастапқыда эструспен көрінеді.

Басында жыныс жолдарынан аздап сұйық мөлдір шырыш шығады, аң аулауға жақын, ол шыны тәрізді мөлдір сым тәрізді болады. Бактерицидтік қасиеттері бар шырыштың бөлінуі жыныс жолдарын тазартуға ықпал етеді және ұрықтандыру кезінде олардың инфекцияға төзімділігін қамтамасыз етеді, сонымен қатар сперматозоидтарды ілгерілету үшін жыныс жолдарын дайындайды. Шырыштың бөлінуі орта есеппен 24 сағат ішінде байқалады (6-дан 50 сағатқа дейін).

Осы уақытта жануардың мінез-құлқы да өзгереді, олар басқа жануарлармен қарқынды байланыс іздей бастайды. Әйел денесінде қозғалмайтын рефлекс пайда болғанға дейін 2 күн ішінде тестостерон (еркек жыныстық гормоны) деңгейінің жоғарылауы байқалады, оның шыңы қозғалмайтын рефлекстен 12-24 сағат бұрын байқалады. Сондықтан, осы уақытта қашарлар мен сиырлар поведения мінез-құлқының белгілерін көрсетеді: олар тыныш, жүйке, агрессивті, үнемі қозғалады, басқа жануарларға секіреді, бірақ өздеріне секіруге жол бермейді. Сауыншы жақындаған кезде сиырлар мен сиырлар әдеттегіден гөрі қызығушылық пен толқуды көрсетеді, кейде олар адамға секіруге тырысады. Осы кезеңде вульваның шырышты қабаттары қызарып, аздап ісінеді. Фолликулярлық фазаның шыңы-аң аулау, ал оның соңы – овуляция.

Әдебиет. Журнал-сүтті ірі қара малдың өсімін молайту жөніндегі Нұсқаулық. Мәскеу 2002