Жануарлардың улануы

Химиялық заттардан туындаған аурулар улану немесе токсикоз деп аталады (грек тілінен аударғанда. Токсон-улы зат).

Уланудың мәні улы заттардың тіндік элементтермен химиялық әрекеттесуінде жатыр, нәтижесінде жасуша элементтерінің құрамы, қызметі, құрылымы бұзылады, кейде олардың өлуі де байқалады.

Шығу тегі бойынша организмге сыртқы ортадан келетін экзогендік және организмнің өзі түзетін эндогендік деп ажыратылады. Эндотоксиндермен улану аутоинтоксикация деп аталады. Химиялық құрамы бойынша улы заттар Бейорганикалық немесе минералды я (қышқылдар, сілтілер, тұздар) және органикалық – өсімдік, жануар немесе синтетикалық сипаттағыды болып бөлінеді.

Жануарлар улы өсімдіктерді немесе сапасыз жемді жеген кезде организм ағзаға көбінесе ауыз арқылы енуі мүмкін. Тері арқылы улану жылан шағу немесе улы жәндіктердің зақымдануы арқылы енеді.

Стрихнин, ауыр металл тұздары сияқты кейбірды денеден баяу шығарылады. Күнделікті жануар ағзасына енген кезде удың жиналуы жүреді және сонымен бірге жануарлардың оларға сезімталдығы артады. Бұл құбылыс кумуляция деп аталады (лат. Cumulatio-жинақтау).

Жануарлардың кейбір уларға үйренуі мүмкін екендігі анықталды. Кейбір жерлерде жергілікті жануарлар өсімдік уларына (қуыршақ, жусан) төзімділікті арттырады. Сонымен қатар, басқа жерлерден әкелінген жануарлар осы улы өсімдіктермен оңай уланады.

Антагонистер мен синергистерды ажыратады. Ов антагонизмі деп жануардың бір уының екіншісіне әсерін әлсірету немесе толығымен жою түсініледі. Яд антагонизмінде физикалық-химиялық бейтараптандыру, адсорбция, ыдырау және оларды зиянсыз қосылысқа айналдыру жүреді, мысалы, сілтілерді қышқылдармен бейтараптандыру және керісінше, мышьякты темір оксиді гидратымен бейтараптандыру немесе организмдегі қарама-қарсы физиологиялық ынталандыру функциясы (ареколинмен бұзылған функцияларды атропинмен қалпына келтіру).

Синергизм деп екі немесе бірнешеов ағзасына біріктірілген әсер түсініледі, мысалы, Түлкі, мамыр лалагүлі, Черногория. Удың әсері шартты түрде жергілікті деп аталады, егер бұл өзгерістер бүкіл организмнен байқалатын реакциясыз уланудың тікелей әсер ету орнымен шектелсе. Сіңірілген уланудың жалпы әсері белгілі бір дәрежеде барлық тараптарға әсер етеді және дененің жалпы реакциясын тудырады.

Орг органотропты әсеріне байланысты:

* Энтеротропты у: ауыр металл тұздары; кейбір өсімдік соли; алкалоид-морфин, сапониндер және т. б.; негізінен тоқ ішек пен бауырда зақымданулар мен өзгерістер тудырады;

* Нефротропты у: фосфор, ауыр металл тұздары, эфир майлары. Олар негізінен бүйрекке әсер етеді;

* Гемотропты у: сапониндер, эфир және хлороформ қанның тұтқырлығын арттырады, эритроциттердің гемолизін тудырады;

* Ангиотропты у негізінен қан тамырларының қабырғаларына әсер етеді: барий хлориді тез жиырылуды тудырады, содан кейін бұлшықет талшықтарының параличі, мышьяк – тамырлардың деградациясы.

* Остеотропты у: сынап пен фосфор остеопорозға, фосфор сүйек тінінің қарқынды түзілуіне әкеледі.

* Дермотропты у: йод, фосфор, қарақұмық, беде. Олар негізінен улы бөртпелерді тудырады.

У әр түрлі жануарларға бірдей әсер етпейді. Жануарлардың кейбір түрлері жеке уларға мүлдем сезімтал емес. Ларк пен бөдене улы кезеңмен (цикута) зардаптарсыз қоректенуі мүмкін, ал шөпқоректі сүтқоректілерде ол күшті улы әсерге ие. Ешкілер көбінесе өздеріне зиян келтірмей, кез-келген мөлшерде сүтті жейді, бірақ олардың сүті адамдар үшін де, басқа жануарлар үшін де улы болады. Денеде кейбір улы заттар тіндік элементтермен берік қосылыстарға еніп, олардың дистрофиясы мен некрозын тудырады; басқалары (мысалы, ас тұзы) несеппен, нәжіспен, термен өзгеріссіз шығарылады; басқалары ыдырауға, химиялық өзгерістерге ұшырайды және осы формада денеден шығарылады.

Ағзаданды негізінен бүйрек арқылы шығарылады: әртүрлі тұздар, алкалоидтар, глюкозидтер, ауыр металдардың тұздары. Өкпе арқылы эфир майлары, есірткі шығарылады. Ов әсер ету күші мен ұзақтығына олардың сіңу және жою жылдамдығы әсер етеді: олар неғұрлым тез сіңсе, улану тезірек пайда болады; денеден неғұрлым тезірек шығарылса, соғұрлым олардың әсері ұзаққа созылмайды және улану тезірек өтеді.

Минералды улану. Мышьяк қосылыстары ауылшаруашылық зиянкестерін жою үшін және дәрі-дәрмектерде қолданылады. Олардың тіндерге жергілікті әсері некрозбен, ісінумен және геморрагиялық қабынумен сипатталады. Осы қосылыстармен улану нәтижесінде өлген жануарларды аутопсиялау кезінде асқазан мен ішектегі ең айқын өзгерістер анықталады: гиперемия, қан кетулер, катаральды-геморрагиялық немесе дифтериялық қабыну, некроздар. Шоколадты қоңыр ішектің мазмұны кейде сарымсақтың иісін шығарады. Бауыр, жүрек, бүйрек түйіршікті ("қайнатылған" түр) немесе майлы (сарғыш) дистрофия күйінде. Қан кетулер серозды және шырышты қабаттарда байқалады.

Сынап қосылыстары дәнді мордант ретінде (гранозан, меркуран) және емдік мақсатта (каломель, сұр сынап жақпа) қолданылады. Олар кумулятивті қасиетке ие; әсіресе ірі қара малға улы. Жергілікті әсер некрозбен көрінеді. Уланған жануарларда асқазан мен ішекте гиперемия, қан кетулер, катаральды немесе катаральды-геморрагиялық қабыну, шошқаларда – тоқ ішекте дифтериттік қабыну (Кебек тәрізді қабаттасу), бауыр мен миокардтың түйіршікті-майлы дистрофиясы, бүйрек эпителийінің некрозы, серозды және шырышты қабаттардағы қан кету кездеседі.

Фосфор қосылыстары (кремний натрий – уролит) дезинсекция (жәндіктерді жою), егеуқұйрықтар мен тышқандарды жою, ағашты шірікке қарсы өңдеу үшін қолданылады. Жануарларда улану кезінде мәйіттерде қарыншалық атония, катаральды гастроэнтерит, кейде асқазанның шырышты қабығының сарғыш түсі, паренхималық органдардың дистрофиясы, өкпе ісінуі байқалады: жылқыларда тілдің артқы жағы қара болады ("қара тіл").

Мыс қосылыстары (мыс сульфаты, Бордо сұйықтығы және т.б.) өсімдіктерді бүрку үшін қолданылады, жергілікті – каутер ретінде. Патологиялық өзгерістер: терінің және шырышты қабаттардың сарғаюы, көптеген қан кетулер, бүйректер борпылдақ және оңай жыртылады.

Мырыш фосфиді (фосфорлы мырыш, зооцид) кеміргіштермен (гоферлер, тышқандар, егеуқұйрықтар) күресу үшін қолданылады. Патологиялық өзгерістер: ұюсыз қан, жедел катаральды гастроэнтерит, паренхималық органдардың майлы дистрофиясы, шырышты және серозды қабаттардағы көптеген қан кетулер, өкпе ісінуі және гиперемия.

Натрий хлориді (ас тұзы) тағаммен, мысалы, ас үй қалдықтарымен артық жеткізілгенде улы болады. Өлгендердің асқазаны мен ішектерінде гиперемия, жедел катаральды, кейде геморрагиялық қабыну, некроз, асқазан қабырғасының ісінуі, көкбауыр инфарктісі, қуықтың шырышты қабығындағы гиперемия және қан кетулер байқалады; созылмалы улану кезінде – нефрит.

Мочевина (мочевина) жемшөп қоспасы ретінде қолданылады. Уланған жануарларды ашқан кезде аммиактың иісі сезіледі, өткір катаральды гастроэнтерит, дистрофия, кейде бауыр мен бүйректің қабынуы, өкпе ісінуі, серозды, шырышты қабаттарда және бұлшықеттерде дақты қан кетулер байқалады.

Нитраттар (калий және натрий нитраты) мал жейтін алқаптар мен жайылымдарға тыңайтқыш ретінде қолданылады. Олар тамырлы дақылдарда, өсімдіктер мен жануарлардың шіріген қалдықтары бар суда жиналады. Жануарлардың денесінде нитраттар улы әсер ететін нитриттерге (азот қышқылының тұздары) айналады. Патологиялық өзгерістер: асқазан-ішек жолдарының катаральды-геморрагиялық қабынуы, кейде жаралар пайда болады, серозды қабаттар мен қуықтың шырышты қабығында нүктелі дақты қан кетулер, паренхималық органдардың дистрофиясы, бүйректің қабынуы, шоколад түсті қан.

Госсипол-мақта тұқымында кездесетін зат. Улану жануарларды мақта тортымен, термиялық өңдеусіз тағаммен тамақтандырғанда, бұзауларға мақта тортын жейтін сиырлардан сүт бергенде пайда болады. Патологиялық өзгерістер: тері астындағы тіндердің ісінуі, әсіресе бас аймағында; асқазан мен ішектің катаральды қабынуы, олардың қабырғаларының ісінуі және шырышты қабықтың беткі некрозы; миокард пен бүйректің түйіршікті-майлы дистрофиясы, кейде нефрит; бауырда – мозаикалық өрнегі бар түйіршікті-майлы дистрофия (бауырдың уытты дистрофиясы); өт қабы өтке толы, қабырғасы ісінген.

Тамақтан улану. Мал шаруашылығында сапасыз жеммен – шіріген, ашытылған, қышқыл, зеңмен улану ерекше маңызға ие.

Уланудың негізгі клиникалық белгілері: бірдей жем мен жайылым учаскелерін пайдаланған кезде жануарлардың кенеттен жаппай ауруы; клиникалық белгілер мен патологиялық өзгерістердің ұқсастығы; аурудың ағымының жылдамдығы және тұтынылатын жем мен суды алып тастағаннан кейін аурудың тоқтауы. Патологиялық өзгерістер асқазан мен ішектегі қабыну процестерімен, бауырдың дистрофиясымен, ішектен сіңген улы заттармен қанмен және бүйректен шығару органы ретінде сипатталады. Ілеспе белгілер токсиннің қан тамырларына әсері, гиперемия және өкпе ісінуі нәтижесінде қан кетулер болуы мүмкін – бұл жүрек әлсіздігінің салдары. Улануға күдік туындаған барлық жағдайларда, көрсетілген жағдайлар мен клиникалық-анатомиялық белгілерді есепке алудан басқа, Жемге химиялық және биохимиялық талдау, ішкі ағзаларды патологиялық-гистологиялық зерттеу қажет.